Herri mugimenduen eta instituzioen harremanaz

Jarraian UEU-k, Jakin-ek eta Usurbilgo udalak antolatutako Jakin jardunaldietan burutako hitzartzea jasotzen da. Jardunaldiak honako izenburua zuen: “Gizarte mugimenduak: erronka berriei elkargune berriak”.

Esango nuke badela gure herrian azken hamarkada luzeetan nagusitu den kultura politiko bat, Joseba Sarrionaindiak dioen bi ezaugarri nagusi dituena: izaera bandokidea duena eta botere logiketan oinarritzen dena.

Herri mugimenduen eta instituzioen harremanez hitz egin behar badugu, niri lehenengoz sortzen zaidan galdera honakoa da: herri mugimenduen eta instituzioen arteko harremanak, zertarako? Azken batean helburu batekin eraikiko ditugu harremanak, eta helburu hori zein den definitzea uste dut garrantzitsua dela. Seguraski urte luzez galdera honi eman zaion erantzuna “instituzioak demokratikoagoak egiteko” izango zen. Eta seguraski erantzun hori oraindik ere baliagarria izango da, baina egun beste erantzun bat ere gehitu zaio: garai hauetan gizarte bezala ditugun erronka konplexuei erantzun ahal izateko.

Uste dut onartua dela dagoeneko administrazioak soilik ezingo diela egun ditugun erronka konplexuei erantzun, eta bestelako herritarren eta eragileen beharra duela. Nekez heldu ahalko zaio trantsizio sozio-ekologikoari enpresak edo ehun komunitarioak kontuan izan gabe. Esperientziak esaten digu, sektore publiko, pribatu eta komunitarioak elkarlanean erronka bati erantzunez jarduten dutenean lortzen dituzten emaitzaren eraginak biderkatu egiten direla.

Kontua da ikuspegi hori zein mailatan txertatu den gure herriko eragile ezberdinengan, edo zein puntutaraino gauden prest horrelako erronka bati heltzeko. Eta hartara, Joseba Sarrionaindiak “Lapur banden etika ala politika” liburuan aipatutakoa ekarri nahiko nuke. Egia da urte batzuk pasatu direla jadanik hau idatzi zuenetik, baina uste dut erabat aplikagarri dela oraindik ere. Esango nuke badela gure herrian azken hamarkada luzeetan nagusitu den kultura politiko bat, Joseba Sarrionaindiak dioen bi ezaugarri nagusi dituena: izaera bandokidea duena eta botere logiketan oinarritzen dena.

Miguel Sánchez-Ostizek idatzitako pasarte batetik tiraka, eta izaera banderizoari errenferentzia eginez, Joseba Sarrionaindiak honakoa idatzi zuen: “Pasarte horretan ez da biolentzia ekintzarik aipatzen, bestearen ideiez zabaldutako ezinikusia baizik, eta horretan da gure bandoen arteko gatazkaren analogia benetakoa. Odolean bagenerama bezala, harreman tolesgabeetarako ezintasuna, besteen iritziak erasotzat hartzen ditugula. Politika baino askoz sakonagoa da hori, eta usteltzen du politika. Psikologia mota biktimista bat da, beharbada, auzokoaren oker, ilusio, ezinikusi, gaizki-ulertu, isiltasun, kontraesan guztiak bihurtzen dizkiguna aurreiritzi. Eguneroko bizimoduaren miseria da, politika bihurtua. Hau da, politika, eguneroko miseria bihurtua.”

Baina ere berean, power politics delakoa gurean ere aplikatzen dela aipatzen du Joseba Sarrionaindiak, arazoak botere harremanetan indarra biltzeko aukeratzat hartzen dituen politika gisa. Eta aipatu ere egiten du “herri mugimendu asko zatitu edo blokeatu” direla halako eraginengatik.

Zaurgarritasuna, maskulinitatea eta politika

Gehitu nahi nuke beste hausnarketa bat ere, Sarrionaindiak zioen hausnarketarekin bat egin dezakeena. Duela gutxi, Gipuzkoako Foru Aldundiko Etorkizuna Eraikizen barruan hitzartze bat burutzea gonbidatu ninduten, politika eta emozioei buruz hitz egiteko. Nire alkate nintzeneko antsiedade krisi episodio batetik abiatuta, maskulinitateak egungo herrigintza eta politikagintzan duen eraginaz hitz egin nuen. Esperientzia pertsonaletik hitz egin nuen, eta nik burututako prozesu pertsonal sakonetik.

Eta aipatu nuen, maskulinitate hegemonikoa oposizioan eraikitzen den ikuskera dela. Ez den horretaz eraikitzen da, den horretaz baino. Gizonezkoa izatea, femenino izatearen ukatzean eraikitzen da. Eta horrela, esaten da besteei hiru gauza sinistarazi nahi dizkiela gizonak: ez dela emakumea, ez dela umea eta ez dela homosexuala. Hori bera gertatzen da politikagintza eta herrigintzan ere. Determinazio maskulinoa eta indarra erakutsi beharra dago, eta zalantzak eta zaurgarritasuna alboratu.

Baina indarrak eta determinazioak egiak behar ditu, zalantzak ekidin. Eta egietan eraiki dugu ere gure herrigintza eta politikagintza maila handi batean, hau da, egi bat bestearen gainean, edo egi bat besteari aurre eginda, sakonduz gure izaera bandokidean. Eta hegemonikoa den maskulinitateak kontrola ere behar du, gizonezkook txikitatik ikasi baitugu botere eta kontrol maila bat izaten.

Beste modu batera, baina George Lakoffek ere heldu zion gai honi, “Ez pentsatu elefantean” izenburua duen liburuan. Lengoaia eta komunikazio politikoaren ikuspegitik marko mentalen garrantzia azpimarratzen zuen Lakoffek, eta bi marko daudela aipatzen zuen: aita zorrotzaren markoa – heziketa zorrotza erabili eta ongia eta gaizkian oinarrituta eraikitzen dena – eta guraso babesleen markoa – haurra babesten duten gurasoena, aukerak ematen dizkiotena bere bidea topa dezan -. Bi marko hauek ikuskera kontserbadore eta progresistekin lotu zituen Lakoffek, eta aipatzen zuen neurozientziak erakutsi duela marko mentalak ezin direla egitate edo datuekin hautsi – maiz indar progresistak horretan saiatzen badira ere -.

Lakoffen hausnarketak ikusita esan genezake lankidetzazko gobernantzak ez diola aita zorrotzaren markoari erantzuten, guraso babeslearen markoari baizik. Baina zenbateraino gaude prest horrelako marko batean aritzeko? Aipatu den oinarritik abiatuta – izaera bandokidea, maskulinizatutako herrigintza eta politika, etab. -, eraiki al daiteke paradigma aldaketak eskatzen duen lankidetzazko elkarlan eta gobernantza? Nik esango nuke kultura eta mentalitate aldaketa sakona eskatzen duela bizi dugun garai berriak, eta hori soilik prozesuetatik burutu daitekeela, egitetik, praktikan jartzetik, egiteko moduak aldatzetik, marko mentalak aldatzetik.

Zalantzari leiho bat

Izenburu hau ezarri zion EMUNek bere 25. urteurrena ospatzeko egin zuen ekitaldiari. Galderari oda egin nahi zion, egiak zalantzan jarri. Izan ere, hain aldakorrak diren garai honetan, egietan eraikitako gure egitura mentalek askotan ez digute egoera berrien erantzunak topatzen uzten. Baina egietan oinarritutako ikuskera ez da berria.

Nietzschek kritikatu egin zuen Aristotelesen metafisikak egiaren inguruan zuen ikuskera. Nietzscherentzat ez dago egiarik pertsonaren eremutik kanpo, hau da, “ez dakigu egia nolakoa den, soilik hura nola interpretatzen dugun dakigu”. “Ez ditugu gauzak diren modukoak ikusten, gu garen modukoak baizik” dio judutarren Talmudak.

Humberto Maturanak honakoa zioen: “No es cierto que los seres humanos somos seres racionales por excelencia. Somos, como mamíferos, seres emocionales que usamos la razón para justificar u ocultar las emociones en las cuales se dan nuestras acciones.”

Beraz, eta ikuskera hau onartuko bagenu, egia aldakorra dela esango genuke, errealitatea gure interpretazioen mundu bat dela. Eta orduan, nola jakin zein interpretaziori egin kasu? Ba Nietzschek interpretazioen boterean jartzen du jopuntua. Interpretazio horiek eraldaketarako aukera ematen digutenean, boteretsuak direla esango genuke. Berriz, errealitatearen inguruan egiten ditugun interpretazioak eraldaketarako aukerak ixten dizkigunean, ez lirateke boteretsuak izango.

Eta orain gatoz hasieran aipatu dugun horretara, alegia, egungo erronkei erantzuteko eragile ezberdinen arteko lankidetza eta elkarlana beharrezkoa izango den ideiara. Jo dezagun eragile ezberdinak biltzen ditugula erronka bati elkarlanean erantzuteko. Zein izango da, Nietzcheren ideiari jarraituz, errealitatearen inguruko interpretaziorik boteretsuena? Zein interpretaziok edukiko du eraldaketarako aukera gehien? Errealitatearen inguruko nire interpretazioak elkarlanerako aukerak ixten baditu, boteretsua da? Eraldaketa ahalbidetzen du? Eta horrela ez bada, zergatik narama errealitatearen interpretazio bat egitzat hartzera? Galdera hauen erantzunean uste dut eraiki beharko litzatekeela gizarte mugimenduen eta instituzioen arteko harremana. Agian onartzetik, Sarrionaindiak zioen moduan, demokraziaren oinarrian dagoen materia “prekarietatearen kontzientzia” dela.

Dimentsio berriko prozesuak

Lehenago aipatu dugun bezala, guzti honek mentalitate eta kultura aldaketak ahalbidetuko dituen prozesuak behar ditu. Eragile publiko, pribatu eta komunitarioak elkarlanean jarriko dituen prozesuak behar ditugu. Eta lankidetzazko prozesu horiek izaera bandokideak apurtu edo gainditu nahi badituzte, egiez gain emozioak ere presente eduki beharko dituzte, zaurgarritasuna presente egiten duten emozioak. Izan ere, bandoak desagertzea nahi badugu, pertsonak agertzea ahalbideratu beharko dugu.

Beraz, esan genezake egiak zalantzan jartzen dituzten prozesuak behar ditugula. Esan genezake ere, hori posible egiteko, zaurgarritasuna presente duten prozesuak behar ditugula. Eta ondorioz, esan genezake emozioak presente izango dituen prozesuak behar ditugula.

Badakit hau esaten dudanean arrotz jasoko dela batzuen partetik. Gehiago oraindik, horrelako prozesu bat irudikatzean deseroso sentitzen denik egongo da. Baina esperientziak esaten dit prozesu batek dimentsio hori hartzen duenean bere eraldaketarako gaitasuna biderkatu egiten dela. Agian deseroso sentiarazten gaituena ez da prozesua bera, gure marko mentala deseraikitzea baizik.